ถอดความ

บทละครรำ เรื่อง พระร่วง

ผู้ประพันธ์ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

ลักษณะการประพันธ์         เป็นบทประพันธ์ร้อยกรองกลอนบทละคร

สรุปสาระสำคัญของเรื่อง              

         พระเจ้าพันธุมกษัตริย์ขอมได้มีพระราชบัญชาให้นักคุ้ม นายทหารของขอมเดินทางมาทวงส่วยน้ำที่เมืองละโว้ นักคุ้มได้ท้าพนันกับพระร่วง ซึ่งเป็นพ่อเมืองละโว้ว่า ถ้าไม่สามารถใช้ชะลอมบรรทุกน้ำได้เท่าจำนวนเดิมใน 10 เล่มเกวียน นักคุ้มจะนำน้ำกลับไปยังประเทศตนเอง ในที่สุดพระร่วงก็ใช้ชะลอมใส่น้ำได้เท่าจำนวนใน 10 เล่มเกวียนเท่าที่นักคุ้มสั่งไว้ 
         เมื่อนักคุ้มนำน้ำกลับไปยังประเทศขอมก็ได้กราบทูลให้ให้พระเจ้าพันธุมทราบถึงเหตุการณ์ที่เกิดขึ้น พร้อมเอาชะลอมให้พระเจ้าพันธุมทอดพระเนตร พร้อมกันนั้นก็ได้เพ็ดทูลต่อทูลต่อพระเจ้าพันธุมว่า  พลเมืองละโว้มีปัญญาเฉลียวฉลาด หากปล่อยไว้อาจจะแข็งเมืองให้ตัวมาลงโทษฐานกบฏ    พระเจ้าพันธุมจึงรับพระราชบัญชาให้พระยาเดโชยกทัพมาเมืองละโว้ เพื่อจับตัวพระร่วงโดยให้จับเป็นหากขัดขืนให้จับตาย พระยาเดโชกราบทูลพระเจ้าพันธุมว่าจะจับตัวพระร่วงมาให้ได้ ตราบใดที่พระร่วงยังมีชีวิตอยู่เขาจะไม่ยอมกลับเมืองขอมเด็ดขาด จากนั้นได้ยกทัพไปมายังเมืองละโว้ 
          นายมั่นพรานป่าเที่ยวหาสัตว์ในป่าเผลอเข้าไปในขอบเขตของขอมทราบข่าวล่ำลือว่า พระยาเดโชยกทัพมาจับตัวพระร่วงตามพระราชบัญชาของพระเจ้าพันธุม นายมั่นไม่ได้นิ่งนอนใจรีบเดินลัดป่ามาเฝ้าพระร่วงเพื่อรายงานให้พระร่วงทราบ   พระร่วงเห็นนายมั่นเข้าเฝ้าด้วยท่าทางตกใจกลัว จึงตรัสถามสาเหตุ นายมั่นยกมือไหว้แล้วเล่าความจริง ที่ตกใจนั้นไม่ใช่ภัยของตัวเอง แต่เป็นภัยที่มีต่อพระร่วง  เพราะในขณะนี้พระยาเดโชได้ยกทัพมาเพื่อจะจับตัวพระร่วงไปลงโทษที่นครธม ฐานกบฎพระร่วงเมื่อได้ฟังเช่นนี้จึงคิดว่าเหตุที่ขอมยกทัพมาเพื่อจะจับตัวพระร่วงเท่านั้นหากว่าจะอยู่สู่กับขอมที่เมืองละโว้ ประชาชาชนเมืองละโว้คงไม่ยอมแน่ที่จะต้องสู้รบกับขอม เพราะชาวละโว้ไม่ชำนาญในเรื่องของการรบคงจะสู่พวกขอมไม่ได้ ถ้าพระร่วงอยู่เมืองละโว้ก็เหมือนแกล้งประชาชนตาย จึงตัดสินใจไปอยู่ที่กรุงสุโขทัย คิดว่าพวกขอมคงไม่ติดตามไป  
         

พระร่วงได้บอกอุบายแก่นายมั่นว่า ให้นายมั่นแกล้งเดินหลงทางเข้าไปในขอม แล้วเข้าไปให้แม่ทัพขอมจับ แล้วบอกกับแม่ทัพขอมว่า พระร่วงทราบข่าวการยกทัพมาเกิดความกลัว จึงหนีไปยังเมืองสุโขทัย พระยาเดโชรู้เช่นนี้จึงไม่ยกทัพมาตีเมืองละโว้ นายมั่นพยายามที่จะให้พระร่วงอยู่ที่เมืองละโว้ ในท่ามกลางประชาชนเพราะที่หนีไปขอมไปที่ไหนก็ไม่พ้น มันจะตามไปทุกแห่ง แต่พระร่วงยืนยันที่จะไปเมืองสุโขทัยเช่นเดิม พร้อมกับบอกนายมั่นว่าถ้านายมั่นรักพระองค์จริง จงทำตามอุบายที่บอก และอย่าให้ใครรู้เด็ดขาด นายมั่นจึงยอมพระร่วงจัดแจงแต่งตัวเหมือนกับจะไปเที่ยวป่า เหน็บมีดคู่มือพร้อมด้วยดาบและเสบียงอาหารเดินทางไปเมืองสุโขทัย     
         ฝ่ายนายมั่นเดินลัดป่า  ม้าก็พบขอม นายมั่นแกล้งทำเป็นตกใจกลัว ทำท่าเหมือนจะหนีกลับพวกทหารขอมจึงจับตัวไว้แล้วนำไปให้พระยาเดโช พระยาเดโชขู่นายมั่นให้บอกความจริงว่า พวกคนไทยเมืองละโว้เตรียมกองทัพไว้อย่างไร นายมั่นแกล้งทำเป็นตัวสั่น แล้วบอกพระยาเดโชว่าพระร่วงทราบข่าวว่าขอมจะยกทัพมา กลัวบารมีของขอมจึงเข้าป่าเอตัวรอด ชาวละโว้ไม่ได้เตรียมการรบไว้เลย เพราะประชาชนไม่รู้อะไรทั้งสิ้น พระยาเดโชได้ฟังนายมั่นจึงหมดสงสัย จึงคิดตริตรองว่าเมืองสุโขทัยเป็นเมืองนอกอาณาจักรและสุโขทัยก็มีกำลังการรบพร้อม จะยกทัพไปตีลำบาก จึงคิดอุบายที่จะฆ่าพระร่วงด้วยตนเอง จึงสั่งนักคุ้มแลกองทัพ พระยาเดโชแต่งตัวคล้ายคนไทยแล้วติดตามพระร่วงไปเมืองสุโขทัย  
         นายมั่นหลังจากนั้นทหารได้คุมตัวไว้ ก็คอยหาโอกาสที่จะหลบหนี เมื่อทหารขอมหลับจึงเล็ดลอดออกมาได้ และรับเดินกลับละโว้ แจ้งเรื่องราวที่เกิดขึ้นแก่นางจันทน์ มารดาของพระร่วงทราบ นางจันทน์จึงให้หลวงเมืองเกณฑ์ทหารเพื่อปราบกองทัพขอม นางจันทน์พร้อมด้วยหลวงเมือง ได้นำทหารเข้าโจมตีในขณะที่กองทัพขอมเผลอ ทำให้กองทัพขอมแพ้ จานั้นหลวงเมืองได้ลานางจันทน์ไปเมืองสุโขทัย       ฝ่ายพญาเดโชเมื่อถึงเมืองสุโขทัย ได้ทราบว่าพระวงบวชที่วัดเจดีย์ใหญ่ จึงแอบเดินไปในวัด เห็นพระภิกษุรูปหนึ่งกำลังกวาดลานวัดอยู่ ไม่ทราบว่าเป็นพระร่วง ได้เข้าไปไหว้แล้วเรียนถามถึงพระร่วงโดยลวงว่าตนเป็นคนไทย มีความจงรักภักดีต่อพระร่วง ช่วยนำไปหาพระร่วงด้วย     
        

  พระร่วงเมื่อได้ฟังสำเนียงพุดแปร่งๆของชายที่อ้างว่าเป็นคนไทย จึงเกิดความสงสัยว่าอาจเป็นขอมปลอมตัวมา  จึงถามว่าโยมคอยอยู่ที่นี่ก่อน จะไปยังกุฏิบางทีพระร่วงเธออาจมา แต่แทนที่จะเป็นพระร่วงกลับกลายเป็นพวกโยมวัดกรูออกมาล้อมตัวพญาเดโชไว้ได้ เป็นเวลาที่หลวงเมืองและชาวเมืองละโว้เข้ามากราบไหว้แสดงความยินดีแก่พระร่วงที่ไม่เป็นอันตราย หลังจากนั้นพระร่วงได้ส่งพญาเดโชให้พระเจ้าพันธุมและให้บอกแก่พระเจ้าพันธุมว่า พระร่วงมีความคิดถึง ของฝากพญาเดโชเป็นเครื่องบรรณาธิการ      

          

 เมื่อทุกสิ่งทุกอย่างเรียบร้อยแล้ว เมืองสุโขทัยซึ่งพ่อเมืองว่างอยู่ ขุนนางเสนาพฤฒาอมาตย์ พระมหาราชครู พร้อมด้วยประชาชนชาวเมืองสุโขทัยก็ได้ทำพิธีปล่อยม้ามนมัยทั้งคู่เทียมรถ เพื่อเสียงหาผู้มีบุญบารมีมาครองเมือง ในทีสุดมาทั้งคู่ก็ลากสุวรรณไปหยุดอยู่ตรงหน้าพระร่วง บรรดาพราหมณ์เสนาพฤฒาอมาตย์ราษฎรพากันถวายบังคมพระร่วง และพระมหาราชครูก็ได้รับฉันทะทูลเชิญพระร่วงขึ้นครองราชย์